Zeven eeuwen geleden, op 14 september 1321, stierf Dante Alighieri... Christelijke spiritualiteit en psychologisch realisme

Zeven eeuwen geleden, op 14 september 1321, stierf Dante Alighieri...

Christelijke spiritualiteit en psychologisch realisme

Péter Miklós

Het is een cliché in de cultuurgeschiedenis dat alles wat de moderne mens over de hel denkt, hij niet uit de Bijbel kent, maar uit het onsterfelijke werk van Dante, de Goddelijk komedie, dat zijn auteur slechts De Komedie noemde. Natuurlijk heeft Dante de zondaars, straffen, gruwelen en lusten van zijn werk niet zelf uitgevonden, maar putte hij uit apocriefe elementen uit de christelijke oudheid en de archaïsche Italiaanse overlevering.

Dante werd vooral beïnvloed door de Apocalyps van Petrus uit de tweede eeuw, die kan worden gelezen als een waar griezelverhaal. Naar de tekst van het toneelstuk en een van de settings, de hel, wordt ook verwezen in cultfilms zoals de thriller The Seventh (1995), geregisseerd door David Fincher en met Brad Pitt en Morgan Freeman in de hoofdrollen, en Inferno (2016), gebaseerd op de roman van Dan Brown, geregisseerd door Ron Howard en met Tom Hanks in de hoofdrol, en vergelijkbaar met The Da Vinci Code en Angels and Demons.

Dante Alighieri, die zeven eeuwen geleden stierf, op 14 september 1321 in Ravenna, werd geboren in 1265 in Florence en was, naast zijn invloedrijke literaire werk (dat een belangrijke bijdrage leverde aan de totstandkoming van de Italiaanse literaire taal), een bekwaam jager en solyman, een krijgshaftig soldaat, en een eminent politicus en diplomaat. Mihály Babits (die het ook in het Hongaars vertaalde) noemde zijn grote werk "het grootste gedicht in de wereldliteratuur". Ook Babits heeft in zijn Geschiedenis van de Europese literatuur (1936) de aandacht gevestigd op het feit dat de Komedie zowel de waarden van de oudheid als de ethiek van de christelijke traditie vertegenwoordigt, en dat het zowel een symbolisch als een realistisch werk is, met een bijzondere fantasie. 

Zoals Mihály Babits het uitdrukte is geen ander werk ooit zo uit het leven gegroeid en heeft zozeer het leven zelf samengevat. Het is een leven dat zeer individueel is, met alles wat dit leven is: dat wil zeggen, met alles wat deze ziel in haar leven heeft gezien, gehoord, gekend, gevoeld. Het hele verhaal, de hele biografie. En zo wordt deze grote tekst tegelijkertijd een groot epos. Het is niet alleen het epische kader van de fantastische reis dat het zo maakt, maar al het materiaal van het leven dat dit fantastische vormt, en al het leven dat het vertegenwoordigt. Het leven van de dichter, van zijn land en van zijn tijd; individueel en aanwezig, actueel leven. In dit hiernamaals wordt evenveel over de levenden als over de doden gesproken. Dit goddelijke spel is tegelijkertijd het meest complete menselijke spel, dat zich uitstrekt van het naturalisme van helse zonden en vuiligheid tot de paradijselijke muziek van de wonderbaarlijke opgang van de menselijke ziel, en dat in zijn buitengewone dichtheid een levensstof omvat van een bijna onvoorstelbare rijkdom en subtiliteit, een oneindige veelheid van figuren en gebeurtenissen, die tezamen verweven zijn tot de bekentenis van één grote ziel, de inhoud van één symbolisch en voorbestemd leven".

Wat zijn uiterlijk betreft, beschreef Dante's eerste grote bewonderaar Boccaccio hem als "van middelmatige gestalte, en boven zijn jaren ietwat gebogen, afgemeten en rustig lopend. Hij droeg altijd de meest bescheiden kleding, passend bij zijn leeftijd. Zijn gezicht was langgerekt, zijn neus was aquiline, zijn ogen eerder groot dan klein, zijn kaak sterk, de onderlip iets naar voren geplaatst ten opzichte van de bovenlip; de kleur van zijn wangen bruin, zijn haar en baard dik zwart en condor, zijn ogen altijd peinzend en contemplatief."Giovanni Boccaccio, die in de Renaissance het genre van het korte verhaal tot een artistiek niveau verhief en het ook nu nog tot het epische genre rekent, beschouwde Dante's in het Italiaans geschreven grote werk als een drie-eenheid van zondaars, boetelingen en deugdzamen, die handelt over de grote vragen van de menselijke moraal en het hiernamaals. Want, schreef Boccaccio, Dante "erkende dat er drie soorten leven konden zijn, het leven van de zondaar, het leven van de zondaar die terugkeert van de zonde en streeft naar deugd, en het leven van de deugdzame, en in drie prachtige boeken presenteerde hij deze drie-eenheid, beginnend met de veroordeling van de zondaar en eindigend met de lofprijzing van de deugdzame, en hij bracht deze drie boeken samen in een boek dat hij het Toneelstuk noemde. Hij verdeelde de drie boeken in lofzangen, en, zoals wij weten, in lofzangen in verzen, en schreef ze in de taal van het volk, en in zulk een kunstzinnige, wonderlijke en mooie volgorde, dat niemand ooit in staat is geweest ze samen te voegen. Van zijn welsprekendheid kan iedereen getuigen die de vereiste vaardigheid heeft gekregen."

Antal Szerb legde in zijn Synthese van de geschiedenis van de wereldliteratuur (1941), net als Babits, de nadruk op Dantes beschrijvend realisme en katholieke spiritualiteit, terwijl hij wees op de mogelijkheid van een psychologische lezing van de Goddelijk Komedie en op het universele karakter van het werk, d.w.z. dat het een actuele en geldige boodschap heeft voor alle mensen van alle tijden. Zoals hij over Dante schreef: "De meest opmerkelijke van zijn artistieke kwaliteiten is zijn vaardigheid als portrettist. Zijn meest opmerkelijke artistieke talent is dat hij alles ziet en zijn lezer alles laat zien. De hel blijft geen onvoorstelbare hersenkronkel; wie eenmaal Inferno heeft gelezen, kan er zeker van zijn dat hij niet verdwaalt in de cirkels en holten van de monsterlijke trechter. Dante, de spirituele dichter, is ook een van de grootste realisten in de wereldliteratuur. Zijn scènes zijn zo realistisch dat je bijna vergeet dat je in de hel bent en niet in een of ander oud Italiaans stadje. Hij is een geweldige rechter en schilder van karakter. Zijn metaforen zijn heel vaak psychologische vergelijkingen; hij vergelijkt de gemoedstoestand van zichzelf en zijn personages graag met vertrouwde, alledaagse gemoedstoestanden, en brengt ze zo dicht bij de lezer. [...] De grote katholieke dichter is ook katholiek in de zin dat hij universeel is, dat hij de totale totaliteit van de menselijke dingen geeft, zoals Shakespeare en Goethe, zijn wereld is een complete en op zichzelf staande wereld. Het is ook universeel in die zin dat het niet gebonden is aan leeftijd of natie, maar altijd en tot allen spreekt".

Bron: https://magyarnemzet.hu/kultura/2021/09/kereszteny-spiritualitas-es-lelektani-alapu-realizmus