Michel de Montaigne: De eerste conservatief

Michel de Montaigne: De eerste conservatief

door Klaus Kunze

Bron: http://klauskunze.com/blog/2022/08/27/der-erste-konservative/

"Ik verafschuw innovaties"

Conservatieven zijn zij die van de wereld houden zoals zij is. Waarom zouden zij alles omverwerpen? Michel de Montaigne (1533-1592) was nog geen veertig jaar oud toen hij als vroegere rechter met pensioen ging. In zijn toren van 16 treden, trok hij zich terug op zijn ongeveer 1000 boeken: voornamelijk Latijnse uitgaven van oude klassieken. Van toen af leefde hij van zijn landgoederen.

Tour de Montaigne: De torenbibliotheek van Michel de Montaigne bevindt zich op de 2e verdieping (foto Heinrich Salome 2009, Wikipedia)

Montaigne geeft openlijk te kennen dat hij een conservatief is:

"Ik verafschuw innovaties, welk gezicht ze ook mogen dragen, en ik heb daar reden toe, omdat ik er uiterst rampzalige gevolgen van heb moeten ondervinden. Dat wat ons nu al vijfentwintig of dertig jaar zo zwaar valt, heeft niet alles op zichzelf gedaan, maar men kan met enig recht zeggen dat het op zijn minst indirect alles heeft voortgebracht en teweeggebracht - zelfs de gruweldaden en verwoestingen die sindsdien zonder haar, ja zelfs tegen haar, gepleegd zijn."

    Montaigne, Boek I, 23, p.66.

In Frankrijk was de 16de eeuw, en in Duitsland, de 16de-17de eeuw, het tijdperk van de godsdienstoorlogen. De vernieuwingen die Montaigne noemt, zijn de Edicten van Châteaubriant (1551), van Compiègne in 1557 en van Écouen in 1559, die de protestanten rechteloos maakten en uiteindelijk ter dood brachten, wat leidde tot de Hugenotenoorlogen en duizenden hugenotenlachtoffers veroorzaakte in de Sint-Bartholomeusnacht in 1572. De katholiek Michel de Montaigne had de dingen liever gelaten zoals ze waren, want de vernieuwingen hadden geleid tot deze excessen en een "desintegratie van de sociale orde".

Het zestiende-eeuwse Frankrijk kende niet alleen vervolgingen van Hugenoten, maar ook van kannibalen die op schepen uit Zuid-Amerika werden aangevoerd. Montaigne vergelijkt in 1580,

"het is nog barbaarser zich tegoed te doen aan de doodsstrijd van een levend mens, dan hem dood te eten; barbaarser is het een lichaam te verscheuren dat alles nog voelt op de pijnbank, het in stukken te roosteren, het te laten bijten en verscheuren door honden en varkens (zoals wij niet alleen gelezen hebben, maar nog vers in het geheugen voor ons zien: helemaal niet tussen oude vijanden, maar tussen buren en medeburgers, en, wat erger is, onder het voorwendsel van vroomheid en trouw aan het geloof), dan hem te roosteren en te verslinden nadat hij zijn laatste adem heeft uitgeblazen. "[1]

    Michel de Montaigne, Essais, 1580, Boek I, 31, p.113.

In zijn omgeving slachtten kennissen en verwanten elkaar soms af over theologische spitsvondigheden. Iedereen, ook Montaigne, werd bedreigd met foltering en verbranding op de brandstapel voor elke "ketterij". Het is zeer leerzaam en relevant voor onze tijd hoe de hooggeleerde Montaigne zich in deze situatie gedroeg. Goed conservatief, achtte hij een vaststaande zedelijke orde en instellingen noodzakelijk om de onvoorspelbare krachten van de menselijke natuur in toom te houden.[2] De katholieke kerk was voor hem zo'n waarborg voor een mogelijke orde, en daarom hield hij er naar buiten toe trouw aan vast. "Hij was een praktische conservatief, geen uitgesproken, militante, ideologische."[3] Hij bleef sceptisch tegenover alle leer.

Tussen Scylla en Charbydis

Montaigne, een jurist en een goed retoricus, wist altijd zijn ware mening te laten doorschemeren zonder dat de Inquisitie hem kon vastnagelen. In een en dezelfde Essai (Boek I, 23) slaagt hij erin tegenstrijdige beweringen te doen op zo'n manier dat de ene hem beschermt tegen vervolging, terwijl de andere de kritiek bevat. Montaigne bevestigt de "onmiskenbare vermaning om de autoriteiten te gehoorzamen en niet te raken aan de respectieve regeringsvorm", waarvan hij de "vernieuwingen" onmiddellijk daarvoor tot de grond toe had vervloekt.

De tegenstrijdigheden lossen onmiddellijk op als men het ene beschouwt als zijn eigenlijke mening, het andere als een retorisch vijgenblad voor zijn zelfbescherming. In een andere essai geeft hij openlijk toe dat:

"Het is namelijk niet zo, dat deze verhalen of de citaten mij altijd slechts gediend hebben tot voorbeeld, tot echtverklaring of tot verfraaiing: Ik bekijk ze geenszins alleen uit het oogpunt van het gebruik dat ik er van maak. Vaak dragen zij, buiten hun verband met mijn onderwerp, de kiem van ingewikkelde en meer gedurfde beschouwingen in zich, en laten zij een subtiele ondertoon achter, zowel voor mij, die er verder geen commentaar op wil geven, als voor hen die in staat zijn zich op mijn manier van denken af te stemmen."

    Montaigne, Essais, 1580, Boek I, 40, p.130.

Montaigne laat wijselijk de meer gewaagde overwegingen onbesproken. Hij laat het bij de ondertoon van ongeloof: "Ik twijfel aan mijzelf zoals ik aan al het andere twijfel" (II 17 p.314). Deze argumentatietechniek is typisch voor tijdperken waarin de politie van de opinie, met martelkamers, brandstapels of opsluiting in kampen, slechts wacht op een verkeerd woord. Voorzichtigheid is des te meer geboden, naarmate een in strijd gewikkelde regel de samenleving meer beheerst. René Descartes (1596-1650) gaf eens een vriend de volgende raad: "In elk geval zou ik willen dat u uw nieuwe gedachten niet openlijk presenteert, maar uiterlijk vasthoudt aan de oude beginselen. U moet er genoegen mee nemen nieuwe argumenten aan de oude toe te voegen. Niemand kan u dat kwalijk nemen; en zij die uw argumenten begrijpen, zullen uit zichzelf kunnen afleiden wat u hun duidelijk wilde maken."

Een schrijver moet, vooral onder een totalitair bewind, hopen dat zijn lezer met hem meedenkt en tot het einde doordenkt. Latere generaties zullen de intellectuele signatuur van zulke tijden herkennen aan het feit dat er meer tussen de regels staat dan erin.[4]

Taboes doorbreken

Godsstaten, zoals in de Islam, en andere geestesstaten plaatsen hun respectievelijke heilige der heiligen onder taboe. Een grap over Mohammed kan de laatste zijn die iemand zich permitteert. Zelfs vandaag de dag mag men in Duitsland niet overal grappen over maken. Denkt u met begrip?

In het Avondland waren het bestaan van God en de waarheid van de christelijke openbaring heilig; vandaag is het een quasi-religieus begrip van de waardigheid van een abstract menselijk wezen op zichzelf. Montaigne wist precies hoe hij zijn kritiek moest verpakken zonder een taboe te breken.

Wie echter gedwongen wordt de taal van de tegenstander te gebruiken, loopt het risico de "gedachte-inhoud van de tegenstander althans tot het onvermijdelijke referentiepunt te maken van een op sociale doelmatigheid gerichte gedachte" en zich zo de voorwaarden van het gesprek te laten voorschrijven [5]. Montaigne heeft deze valkuil meesterlijk vermeden. Het referentiepunt van alle inquisitoriale gedachten was God, en in zijn interpretatie door de katholieke theologen. Montaigne prijst deze God hymnisch en het ontbreekt hem niet aan belijdenissen aan Hem. Tegelijk bevestigt hij zijn nederigheid tegenover de theologen die geroepen zijn Gods Woord te interpreteren. Nee, hij heeft geen idee van theologie en geen ambitie.

Na deze stereotiepe heilsclausules geeft hij de scholastieke theologie van zijn tijd het nakijken. Hij trekt er letterlijk het vloerkleed onder vandaan door middel van slimme argumentatie. Het was ook hoofdzakelijk op de rede gebaseerd geweest. Door syllogistische conclusies en overtuigende argumentatie hadden de middeleeuwse scholastici het bestaan van God willen bewijzen. Montaigne had daar alleen maar hoon en spot voor en ontwapende zijn critici tegelijk met het hypocriete argument: Gods raadsbesluiten waren zo ondoorgrondelijk, dat hij niet met de menselijke rede bewezen kon worden.

Wij begrijpen onmiddellijk dat hier de Rubicon naar "gewaagdere overwegingen" bereikt is. In Montaigne's wereldbeeld heeft God geen functie.  Men kon hem wegdenken zonder dat het veranderde. Montaigne leidt zijn lezers van argument naar argument tot het punt waarop zij redelijkerwijs alleen maar kunnen concluderen: God bestaat helemaal niet, of is op zijn minst irrelevant. Montaigne redt zich glimlachend naar de veilige kust met het excuus: men kon alleen maar vast in hem geloven, wat hij, Montaigne, als vanzelfsprekend zou doen. In gedachten zie ik hem hartelijk lachen in zijn toren en mij amuseren over hoe vernuftig mijn langgestorven juridische collega wist te argumenteren. Bij hem moet men nooit bij het oppervlakkige blijven, maar begrijpen wat hij ons eigenlijk achter zijn woorden probeert te zeggen.

Zijn argumenten zijn ingewikkeld en diepzinnig. Wat zij beweren te zeggen, stemt niet noodzakelijk overeen met hun argumentatieve functie. Hij geeft toe dat "het publiek zich niets hoeft aan te trekken" van zijn onuitgesproken "gedachten" (I, 23).[6]

God - uit de weg geruimd

Diep sceptisch zet Montaigne de opvattingen van vele filosofen over wat God en een ziel zijn naast elkaar en doet ze allemaal af als belachelijk: "Het is verbazingwekkend dat zelfs de meest onverzettelijke aanhangers van het geloof in de onsterfelijkheid van de ziel niet in staat en in staat waren om het te bewijzen, dat zij zo aannemelijk en overtuigend vonden, op grond van hun menselijke vermogens. Dit zijn dromen van begeerders, niet van kenners, zeiden de ouden." (II, 12).[7] Dit klinkt erg modern en agnostisch: Wij weten niets over "zielen". Vier alinea's verder wrijven wij ons verbaasd in de ogen: "Het was inderdaad juist en gepast om ons, met een schuld van dankbaarheid voor de waarheid van zo'n edel geloof, te verwijzen naar God alleen en de weldaad van Zijn genade, die alleen uit Zijn overvloedige hand ons de vrucht van de onsterfelijkheid geeft, die bestaat in het genot van de eeuwige gelukzaligheid."

Terwijl Montaigne vrolijk de fundamenten van het geloof van de Kerk ondermijnt, wimpelt hij elke mogelijke theologische oppositie af: wij kunnen geen zekerheid over God hebben dan door het geloof. Daarom kunnen de theologen ons laten geloven wat zij willen. Zoals men eens dacht een demon met een toverspreuk uit te bannen, katapulteert hij "God" in argumentatieve vergetelheid: irrelevant, een kwestie van geloof, wij weten er niets van. Montaigne spreekt geen enkel theologisch dogma tegen. Zij interesseren hem niet meer, omdat hij een beslissende stap zet van de middeleeuwse scholastiek naar de verlichte moderne tijd:

Een beroep op de natuur

In plaats van stil te staan bij scholastieke sofisterijen en pseudo-bewijzen over "Gods natuur" en "de mens in zichzelf", wendde Montaigne zich consequent tot de echte natuur, tot de wereld die wij via onze zintuigen kunnen ervaren, tot de verscheidenheid van dieren, volkeren, gewoonten en godsdiensten. Deze wending maakte de weg vrij voor het latere empirisme en de natuurwetenschappen. Buiten alle speculaties over Platoonse "dingen op zichzelf", vergeleek hij de menselijke culturen en vond ze allemaal even geschikt in hun verscheidenheid om vrede en rust te verzekeren door middel van een soort wetten.

Alle wetten! Montaigne achtte alle op cultuur gebaseerde godsdiensten, gebruiken, tradities en wetten van gelijke waarde. Op die manier relativeerde hij de aanspraak van het christendom op exclusiviteit en degradeerde het tot de rang van "coustume", gewoonte, traditie en mode. Montaigne beschouwde wetten, godsdiensten en gebruiken als situationeel. Dit moest fataal zijn voor alle intellectualisme en alle normativisme [8].

Intellectualismen zijn rationalistisch uitgewerkte denkstructuren, die uitgaan van postulaten en daaruit steeds verdere conclusies afleiden door deductie, zonder eerst rond te kijken in de empirische werkelijkheid. Normativisme is elk dogmatisme dat uitgaat van een "moreel" postulaat, d.w.z. een "ought". Montaigne vernietigt de aanspraken op absoluutheid van al dergelijke leerstellingen. Zijn relativerende manier van denken betekende een fundamenteel "afscheid van het principiële", zoals dat dezer dagen weer door een modieus filosoof is opgepakt. Montaigne's "scepticisme desintegreert de idealiteit van de heersende normen, maar consolideert hun feitelijke geldigheid" [9].

In het sceptische vertrek van het principe ligt Montaigne's blijvende relevantie. Terwijl de theologen van de inquisitie elke gedrukte publicatie doorlazen op ketterijen, moeten uitgevers vandaag weer boeken "terugtrekken" die de godsdiensthaat van fanatici hebben opgewekt. Ambtenaren worden ontslagen omdat zij het basispostulaat van onze grondwet zouden hebben "gerelativeerd": De "waardigheid" van de mens. Vandaag de dag betekent dit niet meer alleen de basisregel van de beschaving dat de staat geen enkel mens mag vernederen. Vandaag de dag wordt iedereen die zich bekommert om het etnische voortbestaan van zijn of haar volk al beschouwd als een vijand van de menselijke waardigheid.

Een metafysisch begrepen geloof in een abstracte "mens in zichzelf" en zijn "onvervreemdbare waardigheid" is een ideologisch basisprincipe geworden, waaruit alles vrolijk afgeleid kan worden, van een recht om naar Duitsland te immigreren, een multiculturele samenleving, een staatsminimuminkomen voor iedereen tot de erkenning van werkelijk bestaande 63 seksuele geslachten.

Het verbod voor de staat om mensen op grond van positief, d.w.z. wettelijk, recht op een vernederende wijze te behandelen, was een noodzakelijk grondwettelijk besluit. Maar van de menselijke waardigheid een "voorstaat" (!) maken, d.w.z. een metafysisch beginsel, waaruit elke ideologische inhoud kan worden afgeleid, zou Montaigne alleen maar bitter hebben doen lachen: "Wie ons geloof in zijn postulaten weet te winnen, is onze Heer en God." (II, 12) [10]. Zo hebben wij ook vandaag onze meesters hoeders van de mening. Het grootste deel van het volk buigt voor hen, als het er al over nadenkt. De mensen, verzucht Montaigne, volgen "te goeder trouw" de "heersende mening in hun opvattingen, en "men neemt die met alle opsmuk van argumenten en bewijzen aan als waarheid, als een vast en gesloten leerstellig bouwwerk, waaraan men niet meer wankelt en waarover men zich geen oordeel meer veroorlooft." (II, 12) [11].

Hoe lang zullen wij circusapen nog pirouettes blijven maken?

Het is heel gemakkelijk om "bouwwerken van het denken van welke aard dan ook op te richten op vaste postulaten, want krachtens zo'n voorschrift, dat de regels vastlegt, kunnen de andere delen zonder tegenspraak in elkaar gezet worden." Onze "instemming en goedkeuring geeft hun de vrije hand om ons naar links en naar rechts te trekken, totdat wij naar hun pijpen pirouetten". (II 12) [12].

Zolang wij vandaag de geloofspostulaten van onze ideologische meesters van de dwang in de pre-politieke ruimte en de politieke discussie niet veronachtzamen, zullen wij alleen maar zulke pirouettes draaien op weg naar de volledige verwaarlozing van onze nationale belangen en ons volk, zoals een geketende circusaap van een orgeldraaier dat vroeger deed. Montaigne weet daar wel raad mee:

"Elke wetenschap heeft haar vooraf bepaalde beginselen, die het menselijk oordeel rondom beperken. Als u ooit tegen deze barrière, deze principiële dwaling aanloopt, zult u uit de mond van de principiële ruiters onmiddellijk het gezegde horen dat men niet debatteert met mensen die geen principes berijden. Toch kunnen er voor de mens helemaal geen beginselen zijn, tenzij de Godheid ze aan hem geopenbaard heeft. Al het andere, begin, midden en einde, is droom en schuim. Aan hen die met postulaten ten strijde trekken, moet men hun respectieve omkering in de geschiedenis postuleren." [13]

    Montaigne, Essais, 1580, Boek II, 12, p. 270.

Daarom, zo somt Montaigne op, moeten wij alle postulaten "geheel en al op de weegschaal leggen, vooral de algemene en die welke ons tiranniseren."

Zich niet laten tiranniseren door willekeurige beginselen en postulaten - dat is de blijvende erfenis van de sceptische conservatief Michel de Montaigne.

Voetnoten:

[1] Michel de Montaigne, Essais, 1580, ed. Hans Magnus Enzensberger, vertaler Hans Stilett, Frankfurt 1998, Boek I, 31, p.113.

[2] Panajotis Kondylis, De Verlichting in het kader van het moderne rationalisme, 1981, p.143. 

[3] Klaus Jürgen Grundner, Michel de Montaigne, in: Criticón 1981, 160 e.v. (161 r.sp.).

[4] Klaus Kunze, Moed voor de vrijheid, 1995, p.212.

[5] Kondylis, De Verlichting in het kader van het moderne rationalisme, p.236.

[6] Montaigne, I 23, p.65.

[7] Montaigne, Boek II, 12, p.276.

[8] Kondylis, De Verlichting in het kader van het moderne rationalisme, p.139.

[9] Hugo Friedrich, Montaigne, 2nd ed. 1967, hier geciteerd uit Grundner op. cit. S.163.

[10] Montaigne, Boek II, 12, p.270.

[11] Montaigne, Boek II, 12, p.269.

[12] Montaigne, Boek II, 12, p.269 v., 270.

[13] Montaigne, Boek II, 12, p. 270.