Lev Gumilev, de Steppenwolf van het Eurazisme

Lev Gumilev: Russisch etnoloog en historicus

"...het belangrijkste kenmerk van een etniciteit zou zijn dat "gedragsnormen" gekoppeld zijn "aan vormen van aanpassing aan het terrein".       

In die zin herleefde Gumilev het idee van de opkomst en het verval van etniciteiten - in tegenstelling tot het historische principe van ontwikkeling en het idee van vooruitgang - en introduceerde hij een energetische voorwaarde ("passionarnost") als de belangrijkste drijvende kracht van etniciteiten, volgens welke gemeenschappen met meer "passie" die met minder zouden absorberen."            
 

* * * 

Lev Gumilev, de Steppenwolf van het Eurazisme

Francisco Martinez

RUSLAND VANDAAG

Lev Gumilev zat zo'n 16 jaar opgesloten in verschillende goelags. Afgaande op de foto's behield hij de aantrekkingskracht van zijn ouders, twee van de grootste Russische dichters van de 20ste eeuw, Nikolai Gumilev en Anna Akhmatova. Hij had ook dat bepaalde tragische aura dat elk literair "einde van de lijn" begeleidt: Lev Nikolajevitsj stierf niet alleen zonder nakomelingen, maar genereerde ook een cultus die in de afgelopen 25 jaar van semi-geheim is veranderd in een vermelding in de politieke programma's van bijna alle Russische partijen. Zo beweerde president Vladimir Poetin in juni 2004 dat de ideeën van Gumilev over de eenheid van Eurazië "het eerste waren dat de massa's in beweging bracht".          

Nikolaj Gumilev.

Tijdens zijn leven (1912-1992) was Lev Nikolajevitsj Gumilev een controversieel historicus, gemarginaliseerd en vervolgd vanwege zijn provocerende theorieën en zijn familieband (zijn vader werd in 1921 vermoord en zijn moeder werd op last van de bolsjewistische autoriteiten afgezonderd in de Fontanka). Zo werden zijn theorieën tot zijn laatste dagen als onwetenschappelijk beschouwd, en zat hij zo'n 16 jaar opgesloten in verschillende goelags.               

En toch wordt Gumilev niet alleen beschouwd als de vader van de Russische etnologie, maar ook als de belangrijkste academische figuur in het Rusland van na de Sovjet-Unie, volgens een studie onder leiding van onderzoeker Nikolai Koposov (die studenten van verschillende Russische universiteiten ondervroeg). Bovendien zijn er de afgelopen jaren in Sint-Petersburg een stichting en een museum opgericht in Gumilevs naam, zijn al zijn geschriften opnieuw uitgegeven in de "Biblioteka Gumileveica", zijn er verschillende documentaires gemaakt over zijn leven en heeft de belangrijkste universiteit van Kazachstan de naam "Lev Gumiliev Euraziatische Universiteit" gekregen.     

In al zijn geschriften legt Gumilev uit hoe de omgeving een beslissende invloed heeft op de ontwikkeling van volkeren, waarbij hij het begrip "etnos" centraal stelt. Voor Gumilev is etniciteit een fenomeen - meer biologisch dan sociaal - dat rechtstreeks verband houdt met de omgeving, zoals een dier verbonden is met zijn habitat.  Zo zou het belangrijkste kenmerk van een etniciteit zijn dat "gedragsnormen" gekoppeld zijn "aan vormen van aanpassing aan het terrein".       

In die zin herleefde Gumilev het idee van de opkomst en ondergang van etniciteiten - in tegenstelling tot het historische principe van ontwikkeling en het idee van vooruitgang - en introduceerde hij een energetische voorwaarde ("passionarnost") als de belangrijkste drijvende kracht van etniciteiten, volgens welke gemeenschappen met meer "passie" die met minder zouden absorberen.               

Als aanvulling op zijn geschiedenis van de opkomst en ondergang van volkeren, specificeerde Gumilev dat sommige gemeenschappen meer geneigd zijn tot veroveren dan andere, waarbij hij het voorbeeld gaf van Romeinen, Franken of Saksen ("heldhaftiger"), en Joden of Florentijnen ("koopmanrijker"). Voor Gumilev zou contact tussen verschillende etniciteiten echter niet noodzakelijk leiden tot conflicten, waarbij hij verder drie soorten contact specificeert: Xenia (harmonieus), Symbiose (complementair) en Chimera (assimilatie), waarbij de derde wordt aangewezen als de meest voorkomende en tevens de meest gevaarlijke vanwege zijn "anti-systeem" karakter.                      

Bovendien bekritiseerde Gumilev een van de "duistere mythen" van de Europese geschiedschrijving, die aan nomadenvolken een barbaars karakter toeschrijft, door de overblijfselen van de volkeren van Centraal-Azië en het culturele erfgoed van de Gouden Horde in Rusland te bestuderen. Tot slot stelde Gumilev dat de Russen en deze nomadenvolkeren "perfect complementair" zijn en de ervaring delen van het bewonen van hetzelfde grondgebied.                    

Voor Gumilev verloopt het proces van etnogenese volgens de tweede wet van de thermodynamica, volgens welke een oorspronkelijke energie-impuls geleidelijk wordt toegepast naarmate de materiële entropie toeneemt.                 

Geëxtrapoleerd van natuurkundige naar sociale wetten, rechtvaardigt Gumilev zo de voortdurende opkomst en ondergang van beschavingen, waarbij hij verschillende grafieken en vergelijkingen uitwerkt waarin hij concludeert dat het hele proces gewoonlijk tussen twaalfhonderd en vijftienhonderd jaar duurt.              

De verandering wordt verklaard door een energetische straling ("passionarnost") die volgens hem afkomstig is uit de omgeving (niet regionaal maar kosmologisch). Uiteindelijk gelooft Gumilev dat de instroom en uitputting van energie in de mens te wijten is aan een zelfregulering van de natuur, om vernietiging door menselijke technologische ontwikkeling te voorkomen. Zo wordt voor de Peterburgse historicus de werkelijkheid gereduceerd tot drie principes: geografisch, etnisch en cultureel, waarbij de eerste twee essentieel zijn en het object van wetenschappelijke studie, en de derde slechts een gevolg en object van de geesteswetenschappen.                   

Voor Gumilev is de historicus slechts een archeoloog en hij concludeert dat zijn theorie een praktisch nut heeft "zoals meteorologie: het kan geen regen of orkanen voorkomen, maar het stelt mensen in staat zich erop voor te bereiden".          

Zowel de historische en wetenschappelijke achtergrond van Gumilevs werk als zijn latere politieke ontwikkeling zijn van bijzonder belang. Lev Nikolajevitsj werd vooral beïnvloed door de studies van laat 19de-eeuwse Russische geografen als Dokoetsjev, Solovjev, Winogradski, Klioetsjevski, en tijdgenoten als Vernadski, Berg en Timofeev Resovski. In zijn ijver om sociale en natuurwetenschappen met elkaar te verbinden, vermeldt hij echter ook (vooral in interviews en correspondentie) het werk van historici als Karamzin en de groep Eurazianisten die in de jaren 1920 naar Praag werden verbannen.                      

In termen van politieke ontwikkelingen heeft Gumilev belangrijke volgelingen gehad op bijna alle gebieden van de Russische culturele praktijk: van academici als Tsimboerski, tot politici als Zjuganov, Nazarbajev of Zjirinovski, tot ideologen als Doegin of Panarin. Bovendien zijn hun theorieën veelvuldig besproken in de Russische media (niet altijd naar de letter), en hebben zij het buitenlands beleid van het land beïnvloed sinds 1996, toen Jevgeni Primakov werd benoemd tot minister van Buitenlandse Zaken van de federatie.