Panajotis Kondylis: Een sceptische verlichter

Panajotis Kondylis: Een sceptische verlichter

door Prof. Paul Gottfried

Bron: https://www.blauenarzisse.de/   

De bewonderaar van de sociaal-politieke denker Panajotis Kondylis (1943-1998), Falk Horst, heeft enkele maanden geleden een vlezige bloemlezing uitgebracht. De titel is "Panajotis Kondylis en de metamorfosen van de samenleving".

Kenmerkend voor het werk van de late Griekse geleerde, die een groot deel van zijn leven in Heidelberg doorbracht en zijn conceptuele ontwerpen meestal in het Duits uitwerkte, was zijn interpretatieve uitgangspunt gebaseerd op machtsaanspraken. In tegenstelling tot andere historici van ideeën en sociale geschiedenis die geneigd zijn tot moraliseren, heeft Kondylis nooit gestreden voor het "goede". Hoewel beïnvloed door de Verlichting, heeft redacteur Falk Horst gelijk als hij spreekt van een Verlichtingsfilosoof zonder missie.

Kondylis ontleedt de opeenvolgende wereldbeelden vanaf de Middeleeuwen, maar hij benadert zijn taak zo waardevrij mogelijk. Hij noemt deze benadering "descriptief decisionisme", dat hij onderscheidt van op waarden gebaseerde opvattingen over menselijke keuzes en aanspraken. En hij noemde de wetenschappelijkheid die hij nastreefde in de boeken die hij schreef en die tot volle wasdom kwamen, "sociale ontologie".

Eerst en vooral een sociaal wezen

Kondylis gaat uit van de basisveronderstelling dat de mens niet los kan worden gezien van een bepaalde sociale relatie. Vanuit zijn gezichtspunt is de mens in de eerste plaats een sociaal wezen, wiens verhouding tot de medemens en tot de buitenwereld in aanmerking moet worden genomen door zijn plaats in een bepaalde rangorde.

Eerst en vooral gaat het om zelfbehoud, wat de medewerking van anderen veronderstelt, en vervolgens om de verdediging van zijn niche tegen de tegenstanders. In zijn slanke boek Power and Decision. The Formation of Worldviews and the Question of Value (1984), kijkt Kondylis naar de strijdlustige en naar macht strevende kant van intermenselijke interacties.

Moralisme of Nihilisme

Fundamenteel voor zijn paginagrote boeken over de Verlichting, het klassieke conservatisme en het tijdperk van de wereldpolitiek is zijn gebruik van een op macht georiënteerd interpretatief perspectief. Zelfs in wetenschappelijke disputen en grondig uitgewerkte theoretische werken kan men dus een strijdmentaliteit bespeuren die alle bekommernissen bepaalt. De geleerde stelt zijn stelling tegenover die van zijn tegenstander.

De denkers van de Verlichting stelden zich ten doel de natuur en de zinnelijkheid te doen gelden tegenover een middeleeuwse manier van denken. Maar de vroegere deelnemers gingen elk hun eigen weg toen de vraag rees of de strijd tegen de verworpen metafysica moest resulteren in een normatieve moraal of in een alles desintegrerend nihilisme. De denkers van de Verlichting, de voorstanders van een moraal van de rede zoals Kant en Voltaire en nihilistische materialisten zoals Holbach en La Mettrie, splitsten zich in twee tegengestelde groepen van denken.

De burgerlijke maatschappij, die de culturele wereld van de Verlichting in stand hield, moest een tweeledige oorlog voeren tegen het conservatisme, dat de idealen van een premoderne sociale orde wilde herstellen, en tegen de massademocratie, die de gelijkheid en de inwisselbaarheid van de massa bepleitte. Zonder rekening te houden met deze dialectische, strijdlustige strekking, zo betoogt Kondylis, kunnen opeenvolgende heersende klassen en leidende ideologieën nauwelijks worden begrepen. Alleen in het zicht van een tegenhanger ontwikkelt het individu zich gemeenschappelijk, be-gelijkend en conceptueel.

Een synthese van Marx en Carl Schmitt?

Kondylis' sociale ontologie en sociale antropologie worden gewoonlijk geïnterpreteerd als een fantasierijke versmelting van het denken van Marx en Carl Schmitt. Het is verbijsterend dat Kondylis misschien wel Marx, maar veel minder Schmitt als meesterbrein heeft erkend. Hij was even gul in het toekennen van een invloedrijke rol in zijn ideeënwereld aan Reinhart Koselleck, met wie hij een lange correspondentie onderhield, en aan zijn doctoraal promotor uit Heidelberg, Werner Conze. Daarnaast noemt hij Spinoza, wiens theologisch-politiek traktaat zijn concept van macht mede vorm heeft gegeven.

Maar waarom behandelde Kondylis Schmitt, wiens vriend-vijand denken hij deelt, bijna stiefmoederlijk? Het kan zijn dat Kondylis de originaliteit van zijn concepten wilde benadrukken. Even relevant is, zoals de bloemlezing van Horst duidelijk maakt, dat Kondylis in zijn jeugd radicaliseerde toen hij in opstand kwam tegen de regering van de Obristen in zijn geboorteland Griekenland.

De marxistische stempel kan worden teruggevoerd op deze jeugdjaren, ook al kan de rijpe denker nauwelijks als marxist of als links georiënteerd worden aangemerkt. De nadruk op historische processen en sociaal geconditioneerde leidende culturen wijzen terug op marxistisch geïnspireerde accenten. Het is echter duidelijk dat Kondylis, net als Koselleck en andere vooraanstaande Duitse ideeënhistorici uit de tweede helft van de vorige eeuw, beïnvloed werd door Schmitt.

Dat Kondylis een eenzijdig of al te simplistisch wereldbeeld hanteerde, is een veelgehoorde kritiek op zijn antropologisch en politiek perspectief, dat draait om het zelfbehoud en machtsstreven van het sociaal gesitueerde individu. Maar dit veronderstelt dat Kondylis, de sociale wetenschapper, een totaalbeeld wilde schetsen van politieke, gemeenschappelijke en ideële actie. In plaats daarvan kan zijn denken worden gebruikt om menselijk gedrag te verhelderen en inzicht te verschaffen in de menselijke motivatie in individuele situaties.

Geen optimist

Ondanks zijn gehechtheid aan de Verlichting en de daarmee samenhangende inzichten, had Kondylis geenszins de optimistische kijk op de toekomst die het achttiende-eeuwse rationalisme kenmerkte. Hij behoorde tot het gezelschap dat door Zeev Sternhell en Isaiah Berlin werd gekenschetst als "les Contre-lumières," die zogenaamd niets goeds van plan waren. Deze piekeraars maken gebruik van de kritische procedures van de Verlichting om hun uiteindelijke visie in twijfel te trekken en zelfs te ontkrachten.

Met andere woorden, Kondylis vatte zijn onderwijsopdracht anders op dan de moralisten die hij bespotte. Afgezien van de besluitvorming van sociaal gesitueerde en gemotiveerde individuen en groepen die handelen in spanning met andere gelijksoortig bepaalde wezens, kan Kondylis ons geen beeld geven van de wereld of de toekomst. Het siert hem dat hij waarschuwt tegen de witwassers die zowel onze vrijheid als onze nuchterheid willen afschaffen.

Uit de kring van BN-ers heeft met name Felix Menzel zich met Kondylis beziggehouden en zijn Alternatieve Politiek voorafgegaan door een citaat uit Macht en besluit.