De terugkeer van de geopolitiek

De terugkeer van de geopolitiek

De grote mogendheden van de wereld spelen zelfverzekerd nieuwe, vrij harde snaren in het buitenlands beleid

Andreas Mölzer

Bron: https://andreasmoelzer.wordpress.com/2021/04/28/

In de afgelopen dagen heeft Rusland laten zien dat het niet bereid is zijn geopolitieke aanspraken in Oost-Europa op te geven door zo'n 100.000 troepen in te zetten aan de grens met Oost-Oekraïne. Het is waar dat sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie en het Warschaupact de Russische overheersing in Oost-Europa al dertig jaar gebroken is, en dat de NAVO tot aan de oostgrens van Polen is gekomen. Het nieuwe zelfvertrouwen dat Rusland de laatste jaren onder Vladimir Poetin heeft ontwikkeld, heeft echter ook de historisch gegroeide geopolitieke aanspraken van de grootste territoriale staat ter wereld nieuw leven ingeblazen. En dit omvat dominantie over het gebied tussen de Oostzee en de Zwarte Zee en zoiets als de rol van een beschermende mogendheid over de Slavische wereld in zijn geheel.

Het geopolitieke denken was in het tijdperk van de "één-wereld"-concepten reeds lang uit het domein van het politieke debat verdwenen. Nu keert het terug naar het rijk van de wereldpolitiek - niet alleen door toedoen van het Kremlin. Naast Rusland is het China dat duidelijke geopolitieke concepten nastreeft, maar ook de enige overgebleven supermacht na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, de VS, lijkt weer geopolitieke concepten te ontwikkelen onder de democratische nieuwe president Joe Biden, die als links wordt beschouwd, in plaats van onder de isolationistische Trump. En dan is er alleen nog de islamitische wereld, er is Iran, er is zwart Afrika en Latijns-Amerika in het grote geopolitieke spel.

En waar laat dat Europa? De Europese Unie, die na de ineenstorting van het reëel bestaande socialisme het plan had opgevat om alle Europese volkeren - waarschijnlijk met uitzondering van Rusland - te verenigen, lijkt vandaag de dag een nulfactor in de nieuwe geopolitieke krachtmeting te zijn. Blijkbaar is het een slachtoffer geworden van de "Botsing der Beschavingen". Maar niet van de botsing der beschavingen, zoals Samuel Huntington die definieerde in zijn standaardwerk, volgens hetwelk deze botsing zich afspeelde aan de culturele grenzen tussen Oost en West, tussen de islamitische wereld, enz. Dit kan ook de reden zijn waarom de Europese Unie, als gevolg van deze interne problemen, gewoonweg geen kracht kan ontwikkelen op wereldpolitiek niveau en zich in een schijnbaar onverbiddelijke geopolitieke terugtocht bevindt.

Wat Rusland betreft, is het duidelijk dat de voormalige Sovjetrepublieken Wit-Rusland en Oekraïne ongetwijfeld doelwitten op middellange en lange termijn zijn voor het hegemoniale beleid van het Kremlin. De nuchterheid waarmee Rusland de Krim heeft geannexeerd, kan slechts een onschuldige voorbode zijn van een dergelijk Russisch hegemoniaal beleid. Pan-Slavische motieven spelen echter niet langer een grote rol, in tegenstelling tot de periode vóór de Eerste Wereldoorlog. De recente meningsverschillen die Moskou met Praag heeft gehad, dat wil zeggen die tussen Tsjechen en Russen bestaan, tonen dit duidelijk aan. Het Slavische Polen is ook allesbehalve een vriend van Rusland, integendeel. In het beste geval is er alleen pan-Slavische solidariteit met Servië, maar zoals bekend liggen Bulgarije, Roemenië en Hongarije als een soort EU-corridor tussen Servië en Rusland in. En de Baltische staten, die ook tot het tsaristische rijk behoorden, vrezen nog steeds de Russische hegemoniale ambities, maar worden daartegen ongetwijfeld in hoge mate beschermd door het EU-lidmaatschap. Het volgzame Wit-Rusland en een door crisis geteisterde en corrupte staat als Oekraïne zullen zich echter op middellange termijn niet tegen deze Russische overheersing kunnen beschermen, zelfs niet met verbale solidariteit van de Europese Unie.

In territoriaal opzicht is de geopolitieke positie van China voorlopig beperkt tot het Oost-Aziatische gebied. Mantsjoerije, Tibet en Noord-Korea - dit laatste als een speciaal geval - staan rechtstreeks onder Chinese invloed. Voor het overige is deze invloed steeds meer merkbaar, vooral op economisch gebied, niet alleen in Oost-Azië, maar ook in grote delen van de Derde Wereld, en zelfs in Europa. Wanneer de Chinezen niet alleen bronnen van grondstoffen in Afrika ten zuiden van de Sahara binnen hun invloedssfeer brengen, maar zelfs industriële installaties, bedrijven en havenfaciliteiten binnen de Europese Unie opkopen, maakt dit duidelijk dat de communistische supermacht die zich toelegt op staatskapitalisme allang een economische wereldmacht is geworden. Net zoals China zijn machtspositie in de voormalige kroonkolonie Hong Kong meedogenloos uitbreidt, zou dat op lange termijn ook met Taiwan het geval kunnen zijn.

Wat tenslotte de wereldmacht van de VS betreft, deze lijkt onder Joe Biden meer te steunen op de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie en haar traditionele bondgenoten, zoals Japan in Oost-Azië. Het is juist het geopolitieke vacuüm ten opzichte van de Europese Unie dat de VS in staat stelt de NAVO te gebruiken om hun geopolitieke dominantie ook in Europa te vernieuwen. In de andere conflicten blijft Amerika echter nogal ongelukkig handelen. De terugtrekking uit Afghanistan was zonder noemenswaardig succes, en de aanwezigheid in het Midden-Oosten bindt sterke militaire krachten met onnoemelijk hoge kosten, maar is eerder schadelijk voor het imago van de VS als mondiale machtsfactor. Daarnaast zijn er regionale machten, met eveneens geopolitieke ambities, zoals het Turkije van Recep Tayyip Erdogan.

Dan is er het sji'itische Iran, dat via religieuze, sektarische solidariteit meer aanwezig is in de gehele islamitische regio. Factoren zoals India, Pakistan, Indonesië, Arabische naties zoals Egypte of zwarte Afrikaanse staten, en de Latijns-Amerikanen, vooral het opkomende Brazilië, zijn niet zozeer spelers in de geopolitieke strijd als wel factoren van chaos of doelwitten van de
economische machtsstrijd die parallel woedt.

In ieder geval is de bipolaire wereld die tot de ineenstorting van het communisme de wereldpolitiek domineerde, een multipolair systeem geworden waarin een aantal factoren in een geopolitieke concurrentiestrijd verwikkeld zijn. De Europese Unie is in dit opzicht een ondergeschikte factor. Ook al proberen individuele Europese mogendheden, zoals de Britten na Brexit of de Fransen in verre herinnering aan de voormalige koloniale macht, nog steeds actief te blijven als spelers op het geopolitieke schaakbord, de EU als geheel heeft de moed aan de macht blijkbaar definitief opgegeven.
Het veelgeroemde transatlantische partnerschap binnen de westerse gemeenschap van waarden bestaat meer in gehoorzaamheid aan Washington. En in de richting van Moskou durft men geen echte samenwerking te zoeken, omdat de politiek correcte mensenrechtenaanspraken van de Europese tijdgeestpolitiek eenvoudigweg onverenigbaar zijn met de Russische realpolitik van Vladimir Poetin. En Rusland is al lang te zwak om weerstand te bieden aan de economische overname door China.

Was de 19de eeuw de Europese eeuw, de 20ste de Amerikaanse eeuw, dan lijkt de 21ste eeuw de Chinese eeuw te worden. En dat zal worden beslist door harde economische feiten en geopolitieke machtsverhoudingen. Tenzij de mensheid eerst wordt geconfronteerd met de apocalyps, het eigenlijke "einde van de geschiedenis", door verraderlijke virussen, een permanente pandemie, een wereldwijde black-out, of een buitenaardse invasie.