Allen tegen één: het zondebokverschijnsel

Allen tegen één: het zondebokverschijnsel

Sabine Faivre

De filosoof en antropoloog René Girard heeft op meesterlijke wijze de theorie van de zondebok ontwikkeld, die in de huidige tijd helaas op tragische wijze wordt geïllustreerd. Het is de demonstratie van de mechanismen waardoor een gemeenschap, een samenleving of een familie een banvloek uitspreekt over een individu of een groep individuen die belast zijn met het dragen van de schuld en het ongeluk dat de hele gemeenschap treft.

De zondebok is in zekere zin verantwoordelijk voor het oplossen van de crises die de samenleving doormaakt, en dit tot de dood.

Het is juist de dood die wordt beoogd: de sociale dood, de fysieke dood, waarnaar de gemeenschap toewerkt door middel van perverse mechanismen van afwijzing, uitsluiting, denigrering, pesterijen en laster. Het kan ook gaan tot chantage, emotioneel of anderszins, en bedreigingen: in naam van onze vriendschap kun je dat niet doen, of anders is het voorbij tussen ons; als je dat doet, verwacht dan dat iedereen het weet; het is aan jou, maar weet waar je je aan blootstelt (eruit zetten, laten vallen, dreigen met gerechtelijke stappen, enzovoort). De paradox van het zondebokmechanisme, en zelfs het morele schandaal ervan, is dat het aangewezen slachtoffer onschuldig is.

De huiskamer is een bende, de samenleving is een bende, de familiegemeenschap is een bende: wij zien deze processen van afkeer en ostracisme aan het werk, met name in de huidige Covid-crisis en bij het verzet dat zich ontwikkelt met betrekking tot de gezondheidspas. We zien de gevaccineerden die, als de proselieten van de nieuwe gezondheidsreligie, een collectieve lynchpartij beginnen, eensgezind en schreeuwend tegen de tegenstanders van het vaccin, de nieuwe vijanden van de Verlichting en van de beschaving: Zij worden helaas geholpen door de regering en haar verwerpelijke communicatie, die gebaseerd is op een paar schematische ideeën, waarbij mensen over één kam worden geschoren in sociologisch dubieuze en moreel onverdedigbare verklaringen (anti-vaxers, ondergeschoolden, arme randgroepen die niet bereikt worden door cultuur of ontwikkeling, arbeidersklasse versus elites, enz. ). Deze regelingen zijn van vrij gemiddelde geesten, met weinig neiging tot nuancering, maar met veel hefbomen voor communicatie en steun op regeringsniveau.

Met een paar simplistische ideeën brengen deze hoge ambtenaren een beweging op gang die rechtstreeks leidt naar de theorie van René Girard: die van de zondebok. Het aangewezen slachtoffer zijn al diegenen die tegen het gezondheidsbeleid zijn. Verraderlijk genoeg worden dezelfde mechanismen van ostracisme, publieke vernedering - en binnenkort waarschijnlijk de dreiging van de sociale dood - in werking gesteld.

Een internetgebruiker kondigde als een Cassandra aan dat de staat binnenkort zou overwegen niet-ingeënte mensen op te sluiten. Een getto voor recalcitranten, een gevangenis thuis en de dreiging van professionele en sociale dood. Het doet er niet toe dat deze mensen gezond zijn, negatief voor de Covid-test en wier enige erfzonde is dat zij de vrijheid van geweten hebben verdedigd.

Alle tirannieën zijn gebouwd op deze procedures: het ene deel van de bevolking verenigen tegen het andere, om zo een uitlaatklep te geven aan angst, frustratie en haat: angst die door de tiran zelf wordt opgewekt, maar die hij gebruikt om af te buigen op een aangewezen slachtoffer.

De tragedie is dat de mensen de lessen van de geschiedenis niet geleerd hebben. Wij zien dat dictatoriale regimes, bijvoorbeeld in China, dezelfde procedures toepassen, geïnstitutionaliseerde aanklachten, het bespioneren van buren en verwanten, en het sociaal doden van als slecht aangemerkte burgers, geslingerd op de wraakzucht van het volk, zonder dat iemand daar iets op aan te merken heeft.

Daarom lijkt het dringend noodzakelijk het werk van René Girard te herlezen om te begrijpen dat het hier gaat om een ernstige achteruitgang van de beschaving en dat met deze totalitaire verleiding alle processen van onderwerping en ontkenning van de menselijke waardigheid gepaard zullen gaan.

Bron: https://www.bvoltaire.fr/tous-contre-un-le-phenomene-du-bouc-emissaire/