Hermann Hesse: biograaf van de Duitse ziel en Steppenwolf

Hermann Hesse: biograaf van de Duitse ziel en Steppenwolf

Alexander Markovics

Wat meer dans 59 jaar geleden overleed de Duitse dichter Hermann Hesse op 85-jarige leeftijd op 9 augustus 1962 in Bern. Geboren in 1877 in Calw an der Nagold, in Württemberg, als zoon van een piëtistische zendelingenfamilie die eerder in India had gewerkt, stond Hesse aan vele invloeden bloot: Een daarvan was de invloed van Azië door de ervaringen van zijn familie en de christelijke mystiek. Zijn vader was een Baltische Duitser, zijn grootvader Dr. Carl Hermann Hesse op zijn beurt was arts en Russisch staatsraadslid, die hij later karakteriseerde als jong, vurig, grappig en vroom tot op hoge leeftijd. 

Invloeden uit de hele wereld komen samen in het huis van zijn ouders in Calw; zij bespreken niet alleen de gebeurtenissen in Duitsland en Europa, maar beoefenen ook de filosofie van Lao Tse en Boeddha. Later zou Hesse zijn boek "Siddharta" wijden aan het boeddhistische gedachtegoed. De jonge Hesse, die ook enkele jaren van zijn jeugd in Bazel, Zwitserland, doorbracht, concentreerde zich in zijn werk dan ook op de "weg naar binnen", wat resulteerde in talrijke autobiografische aspecten van zijn geschriften - zo verwerkte Hesse zijn afkeer van staatsonderwijsinstellingen en het veelvuldig veranderen van school in het boek "Unterm Rad". 

In de loop van zijn lange leven was Hesse getuige van talrijke omwentelingen in de Duitse geschiedenis: opgegroeid in de pracht van het snel industrialiserende Wilhelminische Rijk, wilde Hesse zich bij het uitbreken van de oorlog aanmelden als vrijwilliger op de Duitse ambassade als vertegenwoordiger van de "ideeën van 1914", maar hij werd afgewezen omdat hij niet geschikt was voor de functie. In plaats daarvan wordt Hesse belast met het opzetten van een boekencentrum voor Duitse krijgsgevangenen in Bern. Aanvankelijk een voorstander van de oorlog, wordt de dichter steeds meer een tegenstander van de oorlog, die oproept tot matiging in de Europese burgeroorlog. Wanneer hij in de Neue Zürcher Zeitung het artikel "O Freunde, nicht diese Töne" publiceert, waarin hij scherpe kritiek levert op de broederhaat tussen de Europeanen en op het werk van andere dichters die hun "dienst aan de pen" bewijzen, krijgt hij een golf van haat uit Duitsland over zich heen. 

Wanneer zijn eerste vrouw wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis en zijn driejarige zoontje hersenvliesontsteking oploopt, staat de inwendige mens Hesse op instorten. Deze dieptepunten in zijn leven weerhouden hem er echter niet van om te creëren, maar inspireren juist zijn creativiteit. Hesse zelf heeft een haat-liefde verhouding met burgerlijk materialisme en formele etiquette, hij bekritiseert zowel de moderne technologie als de burgerlijke maatschappij, maar verlangt toch naar vrede en stabiliteit. 

Onder invloed van de oorlog verandert de dichter zelf in een pacifist, keert zijn blik naar binnen en wordt biograaf van zijn eigen ziel, maar ook een zielonderzoeker voor zijn tijdgenoten, die net als hij niet alleen de ineenstorting van een oude wereld meemaken, maar ook de chaos die gepaard gaat met de geboortepijnen van een nieuwe tijd. De reden voor zijn succes ligt in het feit dat Hermann Hesse zijn poëzie niet als een willekeurig verzinsel beschouwt, maar in de zin van een poging tot expressie, "(...) die diep doorleefde processen presenteert in de jurk van zichtbare gebeurtenissen," aldus de dichter zelf. 

Hesse, een vroom christen, houdt zich echter niet slaafs aan een realistische weergave van het leven, maar verwerkt juist fantastische elementen in de weergave van bedwelmende en transcendente ervaringen, een aanpak die hem veel kritiek opleverde toen "Steppenwolf" in 1927 verscheen. In dit werk komen we Hesse's diepduitse filosofie van de ziel tegen, die niet alleen in de Indo-Europese traditie staat, maar ook aansluit bij de Duitse mystiek van Johannes Tauler en Meister Eckhart. Hier zijn twee ik's in conflict: Het historische ik, dat geworteld is in de wereld, volgt zijn al te menselijke behoeften en is ongeduldig, tegenover het heilige ik, de onsterfelijke ziel, die overeenkomt met de Atman van het Hindoeïsme, die geduldig is en van de mens zijn voortdurende evolutie eist. 

In dit verhaal staat de 50-jarige man Harry Haller centraal, een buitenstaander en excentriekeling die de burgerlijke maatschappij afwijst, maar toch waarschuwt voor een nieuwe wereldoorlog. De geleerde Haller vindt zijn weg alleen in zijn boeken, maar niet in de wereld, want hij lijkt twee naturen in zijn borst te vinden: enerzijds de burgerlijke mens die streeft naar veiligheid en geborgenheid, en anderzijds een Steppenwolf, een edel dier dat de eenzaamheid verkiest boven de maatschappij en de vrijheid in materiële ellende boven comfort. Maar terwijl de Steppenwolf wordt gedomesticeerd en beperkt door Hallers burgerlijke ego, is het zijn wilde aard die op zijn beurt wordt geknecht door zijn burgerlijke behoeften. Enerzijds stoot hij zich af tegen de toenemende mechanisering van de wereld, het meten van alle dingen naar hun financiële waarde en het abominabele nihilisme van de liberalistische maatschappij; anderzijds verlangt de eenzame mens in hem alleen maar naar iemand die hem begrijpt en naar kameraadschap. 

Wanneer Harry Haller op het punt staat zelfmoord te plegen en zichzelf alleen met alcohol kan tegenhouden, ontmoet hij een mysterieus tovertheater en Hermine, een zielsverwante die de demimonde frequenteert en hem doet denken aan zijn jeugdvriend Hermann. Door deze ontmoetingen leert Haller dat er niet slechts twee kanten aan zijn persoonlijkheid zitten, maar vele, en dat als hij onsterfelijkheid wil bereiken, vergelijkbaar met de genieën die hij bewondert, Mozart en Goethe, hij deze aspecten moet uitleven en met elkaar verzoenen. Onderweg moet hij de ziekte van de tijd zelf doormaken, afdalen in de hel, fantastische ontmoetingen meemaken en uiteindelijk zichzelf onder ogen zien. Hermann Hesse slaagt erin al deze thema's met een soms schalkse humor te beschrijven, waarbij hij het burgerlijke individualisme van de Weimarrepubliek, belichaamd in de persoon van Haller, met spot en hoon bedekt, om de held vervolgens te leren hoe hij het nihilisme van zijn tijd kan overwinnen. 

Hoewel Hesse's werk werd toegeëigend door de hippie scene in de jaren 1960 en 1970, is het 60 jaar na zijn dood nog steeds relevant en nog steeds van grote filosofische relevantie. Technisering en digitalisering vervreemden de mensen van de 21e eeuw ook van hun ziel en presenteren hen een burgerlijke illusoire wereld die ons niet naar de eeuwigheid en God leidt, maar ons doet zoeken naar betekenis in het nihilisme van voortdurende consumptie en accumulatie van bezittingen. Maar alleen in het diepste van onze ziel kunnen wij God zoeken en helder worden over wie wij zelf zijn. Tegelijkertijd kunnen wij alleen door onze wortels en tradities te herontdekken weer geborgenheid en houvast vinden in de gemeenschap van het volk. Dit zijn allemaal thema's die we niet alleen in Steppenwolf terugvinden, maar ook in de rest van Hermann Hesse's werk. Zijn verdienste ligt juist in het feit dat hij door zijn engagement met Azië de aandacht heeft gevestigd op de innerlijkheid van de Duitsers en de filosofie van de ziel als alternatief voor de gemechaniseerde en geglobaliseerde wereld.