Een paar opmerkingen over French Theory
Robert Steuckers
Mij wordt vaak gevraagd waar ik sta ten opzichte van wat de Amerikaanse academische wereld "Franse Theorie" noemt. Het kan dubbelzinnig lijken. Het komt in ieder geval niet overeen met het standpunt van de persoonlijkheden die de etiketteringsmaniakken ongewild aan mijn zijde plaatsen. François Bousquet, een neo-rechtse of liever neo-neo-rechtse theoreticus, schreef onlangs een pamflet tegen de hedendaagse ideologische effecten van de ideologie die Michel Foucault probeerde te promoten door middel van zijn vele happenings en kluchten die de gevestigde orde uitdaagden, door zijn openheid voor alle soorten marginaliteit, vooral de meest bizarre. Op het eerste gezicht heeft neo-rechtse kameraad Bousquet, die zijn wagen heeft vastgehaakt aan het "historische kanaal" van deze beweging, groot gelijk om dit Parijse carnaval, nu drie of vier decennia oud (*), aan de kaak te stellen. Festivisme, meesterlijk bekritiseerd door Philippe Muray voor zijn helaas vroegtijdige dood, is een fundamenteel anti-politiek apparaat dat het goede functioneren van elke staat, elk rijk, uitwist en haar optimale inzet op het wereldtoneel belemmert: in deze absurde context is er nog nooit zoveel sprake geweest van "burgerschap", terwijl festivisme juist het begrip "civis" uit het Romeinse geheugen vernietigt. Sinds Sarközy, en nog meer sinds het begin van de vijfjarige ambtstermijn van Hollande, is Frankrijk verlamd door verschillende schadelijke krachten, waarvan de min of meer hansworstelijke avatars van dit post-Foucauldiaanse festivisme een grote rol spelen.
Het Franse intellectuele landschap wordt overspoeld door deze onvruchtbare weelderigheid, die via mediakanalen overslaat in het dagelijks leven van elke "burger", die wordt afgeleid van zijn of haar aard als zoon politikon ten gunste van verwoestende histrionica. De anti-Foucauldiaanse interpretatie van Bousquet kan dus legitiem zijn als we een Frankrijk diagnosticeren dat is aangetast door verschillende verderfelijke krachten, waaronder het festivisme dat de Foucauldianen voor en na de dood van hun goeroe inluidden.
Er is echter ook een andere benadering mogelijk. Het Westen, dat ik altijd heb gedefinieerd als een negatieve ideologische en politieke entiteit en een vector van verval, bestaat uit een dicht complex van controleapparaten die geïnstalleerd zijn door ongezonde machten die beweren Descartes en vooral Locke te zijn. Vandaag de dag worden deze Cartesiaanse/Lockse apparaten, westers in de negatieve zin van het woord (vooral voor Russische denkers), bekritiseerd door een huidige figuur aan de linkerkant van de Verenigde Staten, Matthew B. Crawford. Crawford was oorspronkelijk een academisch filosoof die deze ondoorgrondelijke en derealistische ideologisch-filosofische hulpmiddelen afwees om ondernemer te worden van een mooie motorreparatiewerkplaats. Hij legt zijn keuze uit: het was een diepgaande lezing van Heidegger die hem leidde tot de definitieve verwerping van dit westerse filosofisch-politieke apparaat, ongetwijfeld een uitdrukking van wat de filosoof uit het Zwarte Woud de "westerse metafysica" noemde. Voor Crawford is Heidegger de Duitse filosoof die de filosofie probeerde om te buigen in de richting van concreetheid, van tastbare substantie, nadat hij zich realiseerde dat de westerse filosofie op een dood spoor was beland, zonder hoop op ontsnapping.
Crawford is daarom, net als Foucault, een Heideggeriaan die concreetheid zoekt achter de westerse ideologische wirwar. Crawford en Foucault merkten na nauwkeurige lezing van de geschriften van hun Zwabische meester op dat Locke, de emblematische figuur van het Angelsaksische denken en dus van het dominante politieke denken in de hele Americanosfeer, de werkelijkheid in al haar aspecten afwees als een middelmatige verzameling trivialiteiten. Het standpunt van Locke, de grondlegger van een liberalisme dat nu de planeet domineert, leidde ertoe dat elk contact met concrete, tastbare en substantiële werkelijkheden als niet-filosofisch of zelfs antifilosofisch werd beschouwd, en dus als een proces dat onbelangrijk was of zelfs vol perversiteiten zat die vergeten of onderdrukt moesten worden.
Foucault, nog voor Crawford, had de noodzaak benadrukt om zich te ontdoen van dit onderdrukkende conceptuele apparaat, ook al zweefde het voortdurend en was het doelbewust bezig om elk contact met de werkelijkheid te verbreken, om mensen en volkeren los te maken van elke hervinding in concreetheid. In zijn vroege geschriften, die Bousquet niet aanhaalt, toonde Foucault aan dat de machtsmechanismen die door de Verlichting van de 18e eeuw werden geïnaugureerd geenszins een bevrijdingsbeweging vormden, zoals de Westerse propaganda ons wil doen geloven, maar integendeel een subtiele beweging om mensen en zielen in het gareel te brengen, bedoeld om de mensheid op te richten, in strakke patronen te vatten en te homogeniseren. Vanuit dit perspectief merkte Foucault op dat voor de moderniteit van de Verlichting de heterogeniteit waaruit de wereld bestaat - de ontelbare verschillen tussen volkeren, religies, culturen, sociale of etnische "patronen" - onherroepelijk moest verdwijnen. Als filosoof en etnoloog pleitte Claude Lévi-Strauss voor het behoud van alle etno-sociale patronen om de heterogeniteit van het menselijk ras te redden, omdat het juist deze heterogeniteit was die de mens in staat stelde om keuzes te maken, om, indien nodig, voor andere modellen te kiezen als zijn eigen modellen, die van zijn erfenis, zouden falen, verzwakken, niet langer bestand zouden zijn tegen de strijd om het leven. De optie van Lévi-Strauss was dus etnopluralistisch.
Foucault daarentegen koos een andere weg om, zo geloofde hij, te ontsnappen aan de greep van de mechanismen die door de Verlichting in gang waren gezet en gericht waren op de totale en complete homogenisering van de mensheid, alle rassen, etnische groepen en culturen samen. Voor Foucault, een vermetele vertolker van Nietzsches filosofie, moest de mens, als individu, "zichzelf beeldhouwen", een nieuw beeld van zichzelf maken volgens zijn grillen en verlangens, door zoveel mogelijk elementen te combineren die willekeurig gekozen waren om zijn fysieke en seksuele make-up te veranderen, zoals de gendertheorieën later met kracht zouden suggereren, tot het punt van waanzin. Het is deze interpretatie van de Nietzscheaanse boodschap die Bousquet in zijn nieuwe neo-rechtse pamflet scherp bekritiseert. Maar afgezien van deze onbeschaamde stoutmoedigheid van Foucault en alle Foucauldianen die hem zijn gevolgd, is Foucaults denken ook Nietzscheaans en Heideggeriaans wanneer het een "genealogische en archeologische" methode wil uitlokken om het ontstaansproces van ons nu verstarde westerse beschavingskader te begrijpen.
Ik denk dat Bousquet rekening had moeten houden met verschillende weigeringen van Foucault als hij niet in het stadium van pure pamflettistische pruritus wilde blijven: de Foucauldiaanse kritiek op de homogenisering van de Verlichting en op de Lockeaanse verwerping van de werkelijkheid als een ontoereikendheid die de interesse van de filosoof niet waard is (zie Crawford), de dubbele archeologische en genealogische methode (die de Franse filosofe Angèle Kremer-Marietti ooit had benadrukt in een van de eerste werken over Foucault). Door deze positieve en vruchtbare aspecten van Foucaults denken te negeren, loopt Bousquet het risico dat hij opnieuw conceptuele starheid introduceert in de alternatieve metapolitieke strategieën die hij wil inzetten. Bousquets anti-Foucaldisme heeft zeker zijn redenen, maar het lijkt mij ongepast om nieuwe rigiditeiten tegenover het huidige apparaat te stellen dat gevormd wordt door de dominante ideologische onhebbelijkheden. Foucault blijft, ondanks zijn vele omzwervingen, een meester die ons de onderdrukkende aspecten leert begrijpen van de moderniteit die uit de Verlichting is voortgekomen. Het failliet van de politieke instellingen die geïnspireerd zijn door de Lockiaanse wirwar brengt de voorstanders van dit gedemonetariseerde slagveld er vandaag toe hun toevlucht te nemen tot repressie tegen al diegenen die, om Crawford te parafraseren, pretenderen terug te willen keren naar een concrete en substantiële werkelijkheid. Zij laten het masker vallen dat Foucault, na Nietzsche, probeerde af te trekken. De moderniteit is dus inderdaad een reeks onderdrukkende apparaten: ze kan deze fundamentele aard verbergen zolang ze vasthoudt aan een macht die functioneert voor alles wat ze waard is. Wanneer die macht begint af te brokkelen, komt die natuur terug.
Uiteindelijk was het festivisme van de post-Foucauldianen niet meer dan een dun laagje verf om de "Lockeaanse" inrichtingen extra hout te geven. In dit opzicht is Crawford in de hedendaagse context relevanter en begrijpelijker dan Foucault wanneer hij uitlegt hoe de zogenaamd bevrijdende gedachten van de Lockeërs de mens hebben verwijderd van de werkelijkheid, die als onvolmaakt en slecht geregeld wordt beoordeeld. Deze realiteit, door haar zware aanwezigheid, belemmert de rede, dacht Locke, en leidt mensen naar het absurde. Hier hebben we, vooruitlopend en op een schijnbaar redelijk en fatsoenlijk filosofisch niveau, de defensieve en agressieve reflex van het huidige establishment tegenover verschillende zogenaamde "populistische" reacties, die geworteld zijn in de realiteit van het alledaagse leven. Deze realiteit en dit alledaagse leven komen in opstand tegen een opgelegd en anti-realistisch politiek denken dat de bronnen van de "werkelijk bestaande realiteit", van de "realiteit zonder (denkbeeldige) dubbelganger" (Clément Rosset) ontkent. Het dominante politieke denken en het juridische apparaat zijn Lockeaans," zegt Crawford, "in zoverre dat de werkelijkheid, elke concreetheid, elke tastbaarheid, opnieuw als onvolmaakt, ontoereikend, absurd wordt voorgesteld. De voorstanders van deze arrogante houdingen ontkennen alles. En deze absolute ontkenning zal uiteindelijk omslaan in repressie of wegzinken in spot, of beide, in een hansworstige, grimassende apotheose. In Frankrijk geeft het trio Cazeneuve, Valls en Hollande, en de stoet vrouwen die om hen heen zwermen, ons al een voorproefje, zo niet een illustratie.
Foucault had ontdekt dat alle rechtsvormen die sinds de 17de eeuw in Frankrijk bestonden (zie zijn boek "Théories et institutions pénales"), repressief waren. Ze hadden een recht, van Frankische en Germaanse oorsprong, dat echt libertair en populair was, opgegeven en ingeruild voor een juridisch en gerechtelijk apparaat dat in wezen gewelddadig was, anti-realistisch, vijandig tegenover de "werkelijk bestaande werkelijkheid" die bijvoorbeeld de bevolking is. Het gedrag van bepaalde Franse rechters tegenover populaire, realistische en accepterende reacties, of tegenover geschriften die onverenigbaar worden geacht met de starre houdingen die voortkomen uit het fundamentele anti-realisme van het valse denken van de 17e en 18e eeuw, is symptomatisch voor de intrinsieke repressieve aard van deze gevestigde orde, van dit valse libertarisme en revolutionisme dat nu verstard is omdat het geïnstitutionaliseerd is.
We kunnen de "Franse Theorie" en de daarvan afgeleide aspecten van het denken van Foucault (in zijn verschillende opeenvolgende aspecten) dus niet zien als een uitgebreid instrumentarium dat erop gericht is om op willekeurige wijze de mens en de maatschappij te herscheppen zoals ze nooit eerder in de geschiedenis en in de fylogenese zijn geweest, maar, integendeel, als een panoplie van hulpmiddelen om onszelf te bevrijden van de last die Heidegger mislukte "metafysische constructies" noemde, die nu het echte leven, de vitale gegevenheden van menselijke volkeren en individualiteiten, zwaar uitwissen. We moeten onszelf uitrusten met de conceptuele hulpmiddelen om de onderdrukkende en homogeniserende hulpmiddelen van de Westerse (Lockeaanse) moderniteit, die samenlevingen in de Americanosfeer naar absurditeit en verval hebben geleid, te bekritiseren en te verwerpen. Sterker nog, een coherente en filosofisch goed onderbouwde afwijzing van de apparaten van de Verlichting betekent niet het uitvinden van een zogenaamd nieuwe en gefabriceerde mens (gebeeldhouwd, zoals Foucault zou zeggen in wat we zijn delirium moeten noemen...).
De antropologie van de opstand tegen onderdrukkende apparaten die het masker van vrijheid en emancipatie aannemen, stelt een ander soort mens voor dan de serafijnse mens van de droge en atrabiele Locke-aanhangers of de mens die gemodelleerd is volgens de grillige fantasieën van de ijlende Foucault van de jaren 70 en 80. De weg vooruit is een terugkeer naar wat denkers als Julius Evola en Frithjof Schuon Traditie noemden. De paden om de mens vorm te geven, om hem uit zijn ellendige toestand te halen, geweven van verwaarlozing, zonder hem echter weg te jagen van de werkelijkheid en de permanente wrijvingen die deze oplegt (Clausewitz), zijn al uitgestippeld, waarschijnlijk in de "axiale perioden" van de geschiedenis (Karl Jaspers). Deze traditionele paden zijn bedoeld om de beste mensen een stevige ruggengraat te geven, om ze een centrum te geven (Schuon). Spirituele ascese bestaat (en hoeft niet noodzakelijkerwijs pijn of zelfkastijding met zich mee te brengen). De "oefeningen" die door deze tradities worden voorgesteld, moeten worden herontdekt, zoals de Duitse filosoof Peter Sloterdijk onlangs heeft aanbevolen. In feite spoort Sloterdijk zijn tijdgenoten aan om de "oefeningen" van vroeger te herontdekken om hun geest te disciplineren en zich opnieuw te oriënteren in de wereld, om te ontsnappen aan de doodlopende wegen van de valse antropologie van de Verlichting en haar meelijwekkende ideologische avatars van de 19de en 20ste eeuw.
Genderstudies en post-Foucauldiaanse gebaren zijn ook doodlopende wegen en mislukkingen: ze luidden onze "kali yuga" in, zoals voorgesteld door het oude Vedische India, een tijd van vergevorderd verval waarin mannen en vrouwen zich gedragen als de bandarlogs in Kipling's "Jungle Boek". Een terugkeer naar deze tradities en oefeningen, onder het drievoudige beschermheerschap van Evola, Schuon en Sloterdijk, zou betekenen dat er een definitief haakje wordt gezet op de bizarre en belachelijke experimenten die het Westen naar zijn huidige verval hebben geleid, die ertoe hebben geleid dat westerlingen diep zijn gevallen en bandarlogs zijn geworden.
Robert Steuckers,
Brussel-Hoofdstad, juni 2016.
(*) Het probleem van Bousquet is dat hij dit carnaval op groot formaat aan de kaak stelt vanuit een al even carnavalesk cenakel op mini-formaat, waar figuren à la Jérôme Bosch wiebelen en jengelen.
Kommentare
Kommentar veröffentlichen