Turken keren terug naar de Hoorn van Afrika

Turken keren terug naar de Hoorn van Afrika

Ronald Lasecki

Bron:  https://ronald-lasecki.blogspot.com/2024/12/turcy-wracaja-do-rogu-afryki.html

Op woensdag 11 december kondigde Recep Tayyip Erdoğan in Ankara samen met de Ethiopische premier Abija Ahmed en de Somalische president Hassan Sheikh Mohamud aan dat er een overeenkomst was bereikt tussen Ethiopië en Somalië, waarmee een einde kwam aan het geschil tussen Addis Abeba en Mogadishu, dat aansleepte sinds de ondertekening van het memorandum van wederzijds begrip tussen Ethiopië en de separatistische Republiek Somaliland op 1 januari 2024. De overeenkomst in Ankara is het resultaat van het werk dat sinds augustus 2024 wordt verricht door Hakan Fidan, voormalig hoofd van de Turkse inlichtingendienst, die de leiding heeft over Somalië sinds het historische bezoek van de sultan aan het land in augustus 2011.

Ethiopië wil terug naar zee

De overeenkomst van januari tussen Addis Abeba, vertegenwoordigd door premier Abija Ahmed, en Hargesia, vertegenwoordigd door president Musa Abdi Bihi, houdt in dat Somaliland 20 km van zijn kustlijn aan de Golf van Aden, met inbegrip van de belangrijke haven van Berbera en de mogelijkheid voor Ethiopië om een in 1996 ontmantelde marinebasis op te knappen en te gebruiken. In ruil daarvoor zou Ethiopië de Republiek Somaliland erkennen, die zich op 18 mei 1991 onafhankelijk verklaarde van Somalië, maar niet werd erkend door de Afrikaanse Unie of de Verenigde Naties.

Ethiopië is met zijn honderddertig miljoen inwoners het meest door land omsloten land ter wereld. Het verloor dit toen Eritrea, dat het grondgebied van het voormalige Italiaanse protectoraat in het noordoosten bezette, op 24 mei 1991 onafhankelijk werd, waar sinds 1961 een guerrillaoorlog woedde tegen de Ethiopische overheersing. Als gevolg hiervan verloopt meer dan 95% van de buitenlandse handel van Ethiopië via de 'ontwikkelingscorridor' Addis Abeba-Djibouti. Ethiopië is de snelst groeiende economie van het Afrikaanse continent (jaarlijkse groei van het BBP met ongeveer 7%) en probeert daarom zijn economische kanalen te diversifiëren en onafhankelijk te worden van de haven van Doraleh.

In Somalië vrezen ze Ethiopië

De betrekkingen tussen de autoriteiten in Addis Abeba en Mogadishu verslechterden in april 2024 toen de Ethiopische ambassadeur uit Somalië werd uitgewezen en Ethiopische soldaten op verzoek van Somalië werden geschrapt van de lijst van contingenten die vanaf januari 2025 zouden deelnemen aan de missie van de Afrikaanse Unie voor ondersteuning en stabilisatie in Somalië (AUSSOM). Op zijn beurt beschuldigde Somalië in december 2024 zijn westelijke buur van het leveren van wapens aan de zuidelijke staat Jubaland, die in 1998 zijn afhankelijkheid van Villa Somalia verbrak en nu de Somalische federale regering geen controle heeft over de politieke processen in Kismayo.

De de-escalatie tussen Hargesha en Mogadishu is daarentegen hoogstwaarschijnlijk gekoppeld aan de uitslag van de Somalische presidentsverkiezingen van 13 november 2024. Musa Abdi Bihi, die sinds 2017 staatshoofd is, verloor met 35% tegen 64% van Abdirahman Mohammad Abdullahi, beter bekend als Irro. De 69-jarige in de VS opgeleide voormalige Somalische ambassadeur in Moskou en later Fins staatsburger trad aan op 14 december 2024 en kondigde een 'herziening' aan van de overeenkomst met Ethiopië van januari.

Egypte wil Ethiopië niet versterken

De terugkeer van Abessinië naar de Rode Zee wordt tegengewerkt door Egypte, dat in conflict is met Ethiopië over de bouw van de Grote Renaissance Dam (GERD) op de Blauwe Nijl, die in juli 2020 van start ging. Het project wordt door het van de rivier afhankelijke Egypte (en door Soedan) gezien als een strategische bedreiging. Addis Abeba, aan de andere kant, stelt dat aangezien andere oeverstaten van de Nijl inspraak hebben over het damproject dat Ethiopië op zijn eigen grondgebied uitvoert, Ethiopië ook inspraak moet hebben over het gebruik van havens aan de Rode Zeekust. Een escalatie van de spanningen tussen Ethiopië en Somalië zou daarom ook een escalatie tussen Ethiopië en Egypte tot gevolg kunnen hebben, dus een grootschalig regionaal conflict met nog grotere transregionale gevolgen.

In augustus 2024, na twee vruchteloze gespreksronden tussen Somalië en Ethiopië, tekende president Hassan Sheikh Mohamud een overeenkomst met Egypte om 10.000 Egyptische troepen naar Somalië te sturen. Voeg daarbij de aanwezigheid in Berbera sinds 2017 van troepen uit de Verenigde Arabische Emiraten (VAE), die dicht bij Egypte staan en op hun beurt een ambassadeur naar Hargesia hebben gestuurd, en je krijgt een beeld van een duidelijke onbalans in het nadeel van Ethiopië in de geopolitiek knooppuntregio van de mondiale Golf van Aden - die al gedestabiliseerd is door Huthi-aanvallen, Somalische piratenactiviteiten en de burgeroorlog in Jemen. Ethiopië en Somalië, dat sinds 2018 worstelt met een reeks nog niet opgeloste interne gewapende conflicten, en dat wordt bedreigd door de internationale legitimiteit van de afscheiding van Somaliland, zou kunnen uitmonden in een gewapende strijd die de lijst van regionale oorlogen nog langer maakt.

Turkije vazaliseert Somalië

Door interne veranderingen in Somaliland uit te buiten (of teweeg te brengen), hebben de Turkse Rais opnieuw laten zien dat hun staat een regionale stabiliserende kracht is - een factor die tot voor kort als Rusland werd beschouwd met betrekking tot het post-Sovjetgebied. De invloed van Ankara strekt zich uit over een boog van de Levant tot de Golf van Aden, van Damascus tot Libië, van de Kaspische Zee tot Bosnië en Herzegovina.

Na de overeenkomst van januari 2024 tussen Ethiopië en Somaliland ondertekende Ankara in februari en maart van dit jaar twee overeenkomsten waarmee Türkiye zich verbond tot de verdediging van de Somalische territoriale wateren en tot de wederopbouw, uitrusting en opleiding van de marine van Mogadishu. In ruil kreeg Ankara het recht op 30 procent van de inkomsten uit de exploitatie van de rijkdommen van de Somalische exclusieve economische zone en het recht om de daar gelegen energiebronnen te exploreren, te winnen en te verkopen.

Mogadishu, waar de Turkse Albayrak-groep tot 2035 een pachtovereenkomst heeft, luchthaven en commerciële haven huurt, en waar de grootste buitenlandse basis van Türk Silahlı Kuvetleri en de ballistische en ruimteraketbasis van Turkije zijn gevestigd, is een belangrijk knooppunt in het netwerk van Anatolische projectie in Afrika, die plaatsvindt langs een corridor door Soedan via de door Anatolië gecontroleerde internationale luchthaven Mitiga in Tripoli, door de lucht- en marinebasis in Misrata en door de al-Watiya luchtmachtbasis in Libië, een corridor dus die naar Mogadishu leidt.

Türkiye controleert en turkificeert al jaren de autoriteiten, strijdkrachten, geheime diensten en infrastructuur van Somalië. In juli 2024 keurde het Turkse Parlement de inzet goed van Turkse troepen in dit land in de Hoorn van Afrika om de Somalische Exclusieve Economische Zone te beschermen tegen terroristische en aanverwante bedreigingen. In oktober van dit jaar - eerder de hoofdrolspeler in verschillende crises waarbij Griekenland betrokken was - voer het Turkse onderzoeksschip 'Oruç Reis', geëscorteerd door twee fregatten, de Somalische territoriale wateren binnen.

De sultan omarmt de farao

Ethiopië is op zijn beurt de belangrijkste ontvanger van Turkse kapitaalinvesteringen in Afrika. Kapitaal, gevechtsdrones om opstandelingen in Tigray te bestrijden, technologie en ingenieurs om de uitgestrekte Abessijnse hooglanden intern te verbinden stromen van het Anatolische plateau naar het Ethiopische plateau. Ethiopië is ook een hefboom geworden voor de Rais tegen Egypte, waarmee de betrekkingen van Turkije na 2011 zo goed als bevroren waren. Het vullen van de GERD in de zomer van 2024 heeft volgens Egyptische geologen de aankomst van het Nijlwater bij de Aswandam met een maand vertraagd. De nachtmerrie van Abd al-Fattah as-Sisi over de geleidelijke uitdroging en verdroging van Egypte wordt een reële bedreiging voor het land.

De sultan heeft het gebruikt om de Egyptische farao aan zijn neo-Ottomaanse keizerlijke rijtuig te binden: Het Turks Parlement keurde de februari-maart akkoorden met Somalië pas goed in juli, dus al na het bezoek van de Anatolische leider aan Caïro op 24 februari - het eerste sinds 2011. Ankara gaf Caïro dus de tijd om in augustus zijn eigen troepen naar Somalië te sturen, wat, in de nasleep van de GERD-crisis, van Egyptische zijde gebeurde op een luidruchtige anti-Ethiopische toon - expressief tot op het punt dat het dreigde uit te monden in grensschermutselingen. Dit was water (uit de Nijl) voor de molen van de Rais, die op 12 september (het eerste bezoek van de Egyptische leider aan Turkije sinds 2012) As-Sisi in Ankara ontving als de enige arbiter die in staat is om de knoop van spanningen in de Hoorn van Afrika te ontwarren. 

De Turks-Egyptische verzoening werd voorbereid door contacten op het niveau van de inlichtingendiensten en op lagere diplomatieke niveaus die vanaf maart 2021 werden ontwikkeld. In november 2022 schudde Erdoğan de hand van de gehate farao op een multilaterale bijeenkomst in Doha. In april 2023 bracht de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken van Anatolië, Mevlüt Çavuşoğlu, een bezoek aan de Nijl, waarna de twee landen elkaars ambassadeurs herbenoemden die tien jaar eerder met pensioen waren gestuurd. Aan de vooravond van de Rais' bezoek aan Caïro kondigde Hakan Fidan ondertussen een Turks-Egyptische militaire samenwerkingsovereenkomst aan. Het plan was dus voor de lange termijn en bestond al jaren. Op zijn beurt moet het helpen om nog verdergaande doelen te bereiken, maar daarover dadelijk meer.

Het spel van de sultan met de emirs

Ankara wedijvert in de Hoorn van Afrika om invloed met Abu Dhabi, dat de verborgen bemiddelaar was van de overeenkomst tussen Addis Abeba en Hargesia in januari. De VAE speelt op twee fronten tegenover Somalië: ze steunen de territoriale eenheid van het land, maar geven tegelijkertijd geen lucratieve overeenkomsten op met de machten die de feitelijk belangrijke havens aan de kust van het belegerde land controleren. De bouw van de haven van Berbera werd gefinancierd door DP World uit Dubai, dat ook de belangrijkste kapitaalverschaffer aan Ethiopië is.

Dit logistieke bedrijf, dat banden heeft met de heersende Al-Maktum dynastie in Dubai, was ook de belangrijkste (naast Turkije) leverancier van drones aan Ethiopië tijdens de Tigray oorlog (2020-2022) en de aanhoudende oorlogen tegen opstandelingen in de Amhara (sinds april 2023) en Oromo (sinds 1973) regio's. DP World was ook de belangrijkste rivaal van de Turkse Albayrak Group in zijn bod om de Adena Adde luchthaven te huren. DP World was ook de belangrijkste rivaal van de Turkse Albayrak Group in zijn bod om de Adena Adde luchthaven in Mogadishu te huren. De Turken kwamen uiteindelijk als overwinnaars uit de bus, dankzij hun consistente steun aan de centrale regering, terwijl de VAE, zoals gezegd, een dubbel spel speelden, waardoor de Somalische houding tegenover hen uiteindelijk bekoelde.

Ethiopië zal Somaliland echter niet erkennen

Tegen de achtergrond van de verklaring van Ankara blijft de status van het memorandum van overeenstemming tussen Ethiopië en Somaliland van januari 2024 onduidelijk. Abdirahman Mohammad Abdullahi kondigde in zijn inaugurale toespraak enerzijds een “herziening” aan van de overeenkomst met Ethiopië wat betreft de transparantie, de verenigbaarheid met de strategische belangen van Somaliland en de bredere doelstellingen van internationale erkenning, en de uitvoering via parlementaire en wettelijke kanalen door beide partijen, en anderzijds de voortzetting van de uitvoering en de niet-afhankelijkheid van de relatie van Ethiopië met Somalië. Het lijkt er echter op dat de geruststellende en hoogstwaarschijnlijk opzettelijk vage verklaring van de leider van de niet-erkende republiek het besef verbergt dat het memorandum niet langer geldig is.

Na de ondertekening van het memorandum nam de minister van Defensie van Somaliland, Abdiqani Mohamoud Ateye van de Kulmiye-partij waarvan Muse Bihi Abdi sinds 2015 leider was, ontslag. De voormalige minister van Defensie weigerde de aanwezigheid van Ethiopische troepen in Somaliland te accepteren, die hij beschouwde als de 'grootste vijand' van Somaliland. De nieuwe president Abdirahman Mohammad Abdullahi, de oprichter van de rivaliserende Waddani-partij, heeft zich bereid verklaard om de voormalige minister te ontmoeten. Misschien is dit nog een indicatie dat Hargesia in het reine is gekomen met zijn diplomatieke falen (of is gezwicht voor de druk van buitenaf).

Turkije pacificeert het Ethiopisch-Somalische conflict

In de decemberverklaring van Ankara wordt aangekondigd dat de technische besprekingen onder Turkse auspiciën uiterlijk eind februari 2025 van start zullen gaan en dat de slotovereenkomsten binnen vier maanden zullen worden ondertekend. Het doel van de besprekingen is om Ethiopië een “betrouwbare, veilige en duurzame toegang tot en van zee te verschaffen, onder het soevereine gezag van de Federale Republiek Somalië”. Ethiopië krijgt “veilige toegang tot en vanuit zee, met respect voor de territoriale integriteit van de Federale Republiek Somalië”. De partijen verklaren verder dat zij “elkaars soevereiniteit, eenheid, onafhankelijkheid en territoriale integriteit, alsmede de beginselen van het internationaal recht zullen eerbiedigen en zich daarvoor zullen inzetten”. Türkiye moet toezien op de uitvoering van deze verbintenissen en geschillen oplossen die ontstaan rond de interpretatie en toepassing ervan door middel van dialoog en op vreedzame wijze - met de hulp van Turkije wanneer dat nodig is.

In de verklaring, waarvan de belangrijkste bepalingen in de paragraaf hierboven worden opgesomd, wordt niets gezegd over de militaire aanwezigheid van Ethiopië aan de Somalische kust. Abessinië streeft ondertussen naar maritieme 'volledigheid', inclusief de wederopbouw van zijn zeemacht - vooral legitiem in wateren die geteisterd worden door aanvallen van piraten en Huthi. Zoals hierboven vermeld, is de status van het memorandum van overeenstemming tussen Ethiopië en Somaliland van januari 2024 nog onduidelijk. Als het nietig wordt verklaard, rijst de vraag tot welke kustlocatie Addis Abeba toegang krijgt - de haven van Berbera? de haven van Kismayo? We mogen ook niet vergeten dat de kwestie van de toegang van Ethiopië tot de zee zich afspeelt tegen de achtergrond van de bredere kwestie van de Ethiopisch-Egyptische betrekkingen, zonder de structurele normalisering waarvan het moeilijk zal zijn om te spreken van blijvende stabiliteit in de regio van de Hoorn van Afrika en het Nijlbekken.

Turkije wil naar de oceaan

Als hefboom voor druk op Egypte zal de Turkse militaire aanwezigheid van Ankara in Tripolitanië fungeren. In augustus 2024 ratificeerde de Grote Nationale Vergadering een nieuw protocol over militaire samenwerking met Tripoli, waardoor de bestaande samenwerking werd versterkt en Turkse soldaten ongestraft van de lokale autoriteiten over Groot-Sirte kunnen gaan. Caïro zal gedwongen worden om een compromis te sluiten met Ankara in een poging om het gat aan de westelijke grens strategisch te dichten. Op het spel voor de sultan staat de erkenning door Egypte van het Turks-Libische memorandum van overeenstemming (MoU) over de afbakening van territoriale wateren in de Middellandse Zee dat op 27 november 2019 in Istanbul werd ondertekend.

Het Turks-Libische protocol is een praktische toepassing van de Mavi Vatan-doctrine. Het betekent formeel de Turkse aanspraken op het continentaal plat in de Middellandse Zee en de Zwarte Zee, die Anatolië al sinds 2004 nastreefde. In juni 2006 werd de doctrine geformuleerd door viceadmiraal Cem Gürdeniz tijdens een symposium over 'De Zwarte Zee en maritieme veiligheid' op het Commando Zeestrijdkrachten en verder uitgewerkt door viceadmiraal Cihat Yacı in 2010 in het werk 'Temel Deniz Hukuku' en in het boek 'Mavi Vatan. Bir Harita ve Bir Doktrin Kitabi'.

De doctrine van het Blauwe Vaderland is niet louter een geostrategische doctrine die het niveau van 'totale strategie' in de zin van André Baufre of 'geopolitiek' in de breedste zin van het woord bereikt; het doel ervan is de Turken op te voeden tot een zeevarend volk, Turkije om te vormen tot een Euraziatische macht, niet alleen over zee maar ook over de oceaan. Turkije moet zich op de Indo-Pacifische markten richten, zoals het Ottomaanse Rijk ooit deed, en door de haven van Mogadishu aan de Indische Oceaan te verbinden met Tripoli aan de Middellandse Zee en Tripoli met Aliağa in Anatolië moet het netwerk van communicatiekanalen worden gecreëerd dat hiervoor nodig is.

De Turkse controle over de Golf van Iskanderun en de met elkaar in contact staande territoriale zeezones van Libië en Turkije moet het mediterrane deel van de route veiligstellen. Het onderhouden van vriendschappelijke betrekkingen met het regime in Khartoem, dat daar is geïnstalleerd door de Israëliërs, Egyptenaren en Arabische Emiraten om de Turkse invloed aan de Rode Zee te vernietigen, moet het Afrikaanse deel veiligstellen. De militaire overeenkomst met Djibouti van februari 2024 verstevigt Ankara's invloed in de Bab al-Mandab regio.

Turken leren Afrika kennen

Om de Oost-Afrikaanse puzzel compleet te maken, heeft de Raïs alleen Egypte nog nodig. Technische ongelukken in de Straat van Suez, zoals de stranding van het containerschip 'Ever Green' in maart 2021, maar vooral de geopolitieke destabilisatie van de regio hebben belanghebbenden ertoe aangezet om alternatieve transportkanalen te ontwikkelen voor de corridor Suez-Bab al-Mandab. Türkiye is, samen met China natuurlijk, een van de meest actieve promotors van het Belt and Road Initiative, waarvan een tak van Shanghai, via Xi'an, Urumqi, dan Almaty, Tasjkent, Teheran, Ankara en Istanbul naar Europa moet leiden. Er is ook het idee van de Ontwikkelingsroute, die de Perzische Golf via Mesopotamië moet verbinden met de Anatolische hoogvlakte, met de hulp van de VAE en Qatar. En tot slot de eerder genoemde Afrikaanse Route van Tripoli naar Mogadishu.

De Afrikaanse Route en de Ontwikkelingsroute zijn echter geen alternatieven voor, maar aanvullingen op de Egyptische Route. De Turken hebben Egypte en Soedan met het eiland Sawakin nodig om Suez, de Rode Zee, Bab al-Mandab en de Golf van Aden veilig te stellen. Het is deze route die de voornaamste uitgang voor Türkiye naar de Indo-Pacific zal blijven - in de richting van Bharat en Nusantara. In het zuiden wordt het land onder druk gezet door Ethiopië en in het westen, aan de Libische kant, zal Egypte, dat ook nog eens te maken heeft met de crisis rond het Suezkanaal, op zijn beurt misschien geen andere keuze hebben dan in te stemmen met de ambitieuze Anatolische sultan.

Wat onbetwistbaar is, is dat na een eeuw van afwezigheid als gevolg van de eenzijdige westerse oriëntatie van de kemalisten, Türkiye terugkeert naar Afrika en daar een van de belangrijke spelers wordt. De Anatolische diplomatie zal op het continent in botsing komen met uiterst ingewikkelde problemen, waarvan de oplossing en rechtzetting zal vereisen dat de Turkse diplomatie Afrika opnieuw 'leert kennen'.